Werkgroep vrije media/Wikipedia is nog maar het begin
Introductie
Dit is een opiniestuk geschreven op persoonlijke titel, bedoeld voor publicatie in de opiniepagina's van kranten, tijdschriften e.d. De tekst is geschreven op persoonlijke titel van Husky (omdat dit meestal word vereist bij publicatie), met advies en commentaar verwerkt van Elly en Fruggo.
Licentie
NB: deze tekst valt, vanwege de beperkingen die de standaard GFDL-licentie kent voor korte teksten in druk, ook onder een Creative Commons Naamsvermelding-GelijkDelen 2.5-licentie
Wikipedia is nog maar het begin
Over Wikipedia is een hoop geschreven en gezegd. De internetencyclopedie, opgericht in januari 2001, staat inmiddels op de negende plek van de meest bezochte sites in Nederland[1] en op de elfde plek van de best bezochte sites ter wereld[2]. Een unieke prestatie voor een encyclopedie die vrijwel alleen door vrijwilligers wordt geproduceerd en beheerd. Het aantal artikelen is wellicht nog indrukwekkender: de Engelstalige encyclopedie heeft er inmiddels anderhalf miljoen, de Nederlandstalige een kwart miljoen. De open structuur (iedereen kan meeschrijven) heeft ongetwijfeld bijgedragen aan dat succes, maar een ander aspect is wellicht nog belangrijker, ook al wordt dat minder genoemd.
Dat aspect is de vrije licentie. De inhoud van Wikipedia valt onder de GNU-licentie voor vrije documentatie, een licentie die toestaat dat iedereen de inhoud vrij mag bewerken, verspreiden en zelfs commercieel gebruiken. Voor een encyclopedie is dat een vreemd idee: gratis toegankelijk zijn conventionele encyclopedieën zelden, laat staan dat ze door derden verspreid en verkocht mogen worden! Maar Wikipedia is geen conventionele encyclopedie. Wikipedia is het eerste project dat de grondvorm van het digitale tijdperk ten volle benut.
Die grondvorm is de kopie. Als u een website bekijkt creëert dat een kopie op uw computer, iets online zetten betekent iets kopiëren. Het internet is in essentie een gigantische verzamelplek van kopieën. Veel andere media creëren ook kopieën (bijvoorbeeld de krant die u nu leest), maar er is een groot verschil met het internet: de hoeveelheid aan kopieën en de snelheid waarmee ze gemaakt worden is veel groter. Het auteursrecht, wat grotendeels nog uit het pre-digitale tijdperk stamt, wordt op een andere manier gebruikt en daardoor ontstaan problemen. Een bibliotheek die boeken uitleent schendt het auteursrecht niet, een bibliotheek die boeken op haar website zet wél, ondanks het gelijke doel.
Ik denk dat het conventionele auteursrecht vaak een belemmering vormt voor inventieve toepassingen van nieuwe media: nog nooit is het zo makkelijk geweest om kunst, cultuur en kennis voor een groot publiek toegankelijk te maken. Iemand die in Groningen woont en graag een archief in Maastricht zou willen raadplegen kan via zijn webbrowser dat archief virtueel bezoeken. Nieuwe media openen een schatkamer aan cultuur en kennis die voor iedereen toegankelijk is, en faciliteren mensen in iets waar ze erg goed in zijn: afgeleid werk maken. Of dat afgeleide werk nou een verfilming van een boek of een nieuwe methode voor irrigatie is: een creatief werk kan nooit ontstaan zonder eerder werk.
Het maken van afgeleide werken staat echter onder druk sinds de toegang daartoe door het internet zo is versimpeld. Door allerlei (technische en juridische) maatregelen wordt geprobeerd om het maken van afgeleid werk te reguleren, maar vaak is het middel erger dan de kwaal. Uiteraard staat het buiten kijf dat makers van creatieve werken hun werk (commercieel) moeten kunnen exploiteren. Wat daarbij echter vaak over het hoofd wordt gezien is dat slechts een klein percentage daarvan winst oplevert na uitgave: de meerderheid zal dat nooit doen en uiteindelijk worden vergeten.
Een vrije licentie voorkomt dat lot. Mensen die hun kennis en creativiteit niet willen laten vergaan kunnen het onder een vrije licentie beschikbaar stellen, net zoals op Wikipedia. De essentie van Wikipedia is in feite het niet verloren laten gaan van kennis en creativiteit door het beschikbaar te stellen onder een vrije licentie.
Vrije licenties roepen veel vragen op bij makers: verlies ik de controle over mijn werk niet? Gaan anderen er geen misbruik van maken? Vrije licenties geven de maker echter nog steeds rechten, zoals bijvoorbeeld naamsvermelding, of een garantie dat alle wijzigingen van anderen ook weer moeten worden vrijgegeven. Wat een maker vrijgeeft hoeft niet bijzonder waardevol te zijn: gedeeltes van een werk zijn al snel bruikbaar voor anderen, ook als ze dat voor de maker niet (meer) zijn.
De vrije licentie is voor Wikipedia essentieel. Stelt u zich voor dat een stichting het eigendom had op de inhoud van de encyclopedie. Als die stichting zou verdwijnen zou de inhoud eveneens verloren gaan. De stichting zou de inhoud kunnen vrijgeven, maar is daartoe niet verplicht. Op Wikipedia kan een dergelijke situatie nooit ontstaan omdat tegelijkertijd iedereen en niemand eigenaar is van de inhoud. Die inhoud kan door iedereen worden hergebruikt voor welk doel dan ook, zolang de bron maar vermeld wordt en nieuwe wijzigingen worden vrijgeven. De vrije licentie garandeert dat kennis op Wikipedia vrij is en vrij blijft. Inmiddels zijn er al vele projecten die de inhoud van Wikipedia op een inventieve manieren hergebruiken, zoals bijvoorbeeld de laptops van het een-computer-per-kind project[3], die een deel van de encyclopedie bevatten. Elk kind in de derde wereld dat zo'n laptop heeft kan de kennis van Wikipedia gebruiken om zijn of haar eigen situatie te verbeteren. Zonder vrije licentie zou dat niet mogelijk zijn.
De Wikimedia Foundation, de organisatie zonder winstoogmerk die ondermeer Wikipedia beheert, heeft als doel de som van alle kennis vrij toegankelijk te maken voor iedereen. Dat doel is zeker niet uniek: niemand wil dat zijn of haar creaties voor de eeuwigheid verdwijnen, want mensen kunnen leren en voortbouwen op de creaties van anderen.
Wikipedia is alleen nog maar het begin van wat er mogelijk is met vrije licenties. De vraag die u zichzelf alleen hoeft te stellen is: wat kan ik bijdragen?